Ralf Elison - Nevidljivi čovek
Nevidljivi čovek jedan je od najvažnijih romana američke književnosti, kako zbog priče (o sudbini mladog crnca sredinom dvadesetog veka) tako i zbog načina na koji je ispričana a koji je predstavljao uticajan pomak u koncipiranju i upotrebi narativnih strategija u odnosu na tadašnji dominantan tok američkog romana.
S jedne strane, priča o sazrevanju bezimenog, tj. neimenovanog mladića koga prati mnoštvo pogrdnih imena, pseudonima i lažnih identifikacija, podrazumava tzv. obrazovni roman, u ovom slučaju - zbog prirode događanja u koja na svom putu odrastanja i sazrevanja junak (koji je i pripovedač) zapada ili u koje biva uvučen - sadrži i elemente avanturističkog romana. Iako vrlo obiman, roman prati tek nekoliko godina u životu pripovedača, od trenutka kada je završio srednju školu, preko trogodišnjih studija, do trenutka kada, par godina kasnije završava u zaboravljenom podrumu - podzemlju - što će izabrati za svoje stanište, za svoju "pećinu", mesto boravka za vreme "hibernacije", očekivanog novog preobražaja. A nekoliki preobražaji njegove ličnosti, sudbinski zaokretu u toku njegovog života ali i njegovih uverenja, ideja, pogleda na svet... i jesu, zbog životne kompleksnosti i vrednosne ambivalencije prikazanih situacija, ono što ovaj roman svrstava među najbolje obrazovne romane. Svet i društvo, odnosno ideologije kroz koje se pripovedač kreće prikazani su opširno, iznijansirano, detaljno, ali ne i apstraktno; kroz svet romana promiče mnoštvo likova, od kojih neki, na nivou fabule, imaju tek neznatnu ulogu, ali su svi, pa i izvesni Rejnhart, koji se zapravo i ne pojavljuje jer je lik sa kojim pripovedača drugi likovi mešaju, vrlo životni, opipljivi, psihološki i jezički individualzovani. Svaki detalj romana brižljivo je ukomponovan i, pored toga što priči daje živost i životnost, realističnu gustinu, ima i dodatno simboličko i ideološko značenje - od lirskih opisa kampusa i, posebno, skulpure Osnivača državnog koledža za crnce, preko opisa postupka kojim se u jednoj fabrici proizvodi blistavo bela farba ili dramatičnog prikaza privremene i delimične amnezije junaka usled eksplozije na poslu, do mini-priče o junakovoj nemogućnosti da se otarasi kasice bivše gazdarice koju je slučajno razbio. Junakova torba, poklon snishodljivih i nadmenih belaca-donatora, i njegov džep, zajedno sa stvarima koje u njih smešta (robovske verige koje je dobio od starijeg crnca iz bratstva ili groteskna marioneta crnca od krep-papira, koju - na junakovo zgražavnje - prodaje drugi "brat"-otpadnik od bratstva i, po junakovom mišljenju, od istorije, koju junak hoće, neuspešno, da zamisli kao proces čiji su akteri i zakonitosti pojmljivi i savladivi) tretiraju se kao simbolične istorijske arhive.
Masovne scene čine posebna jezgra romana - pripovedanje čitaoca uvlači u kovitlace emocija i telesa koja se tuku, otimaju, protestuju, razaraju, pale, pljačkaju. Prva od njih prikazuje tzv. kraljevsku borbu - tuču dečaka-crnaca sa zavezanim očima da se uvesele pijani bogati belci, i, potom, njihovo mučno, znojavo batrganje da pokupe (lažne) novčiće pobacane po električnom tepihu, što je za robovlasnički, odnosno rasistički i šovinistički i tada, sredinom dvadesetog veka, nastrojene belce s juga SAD-a bila uobičajena zabava. Druga takva scena su protesti u Harlemu, isprovocirani izbacivanjem starog bračnog para crnaca iz stana, kada se jasno ispoljava junakova retorička snaga i veština da govorom pokreće mase, a treća - masovna pobuna u Harlemu s kraja romana, opisana na dvadesetak stranica iz perspektive već razočaranog i ciničnog, a tada još i pijanog pripovedača, koji iz jednog haosa i jedne groteske zapada u naredne, iz blata u proliveno mleko, iz vode u požar, iz linča konfekcijskih lutaka u parodičnu vitešku borbu.
Odrastavši u uverenju da je snishodljivo, naizgled ponizno prihvatanje belačkog pogleda na crnce i belačke ideologije prosvetljenja i očovečenja crnaca glavni put ka uspehu i napretku, za kojima žudi, pripovedač se nekoliko puta tokom svog sazrevanja suočava sa događajima koji ga u potpunosti izbacuju sa dotadašnjeg koloseka i primoravaju da redefiniše svoj pogled na svet, svoje ideje, ideale i planove. Ideali se postepeno pokazuju kao varljivi mamci za naivne i nevine, kao kulise iza kojih se potežu nevidljivi konci, koje pokreću junaku nevidljivi i nepoznati mehanizmi moći. Sa tim se mehanizmima sudara prvo na koledžu, zatim u fabrici, a onda i unutar Bratstva (tj. tadašnje američke Komunističke partije, čiji je član Elison zaista bio, tridesetih godina dvadesetog veka i u koju se, kao i njegov junak, razočarao). Pošto su nekolike njegove strategije dostojanstvenog preživljavanja i napredovanja u zatečenom okruženju omanule, ambiciozni junak se povlači u "podzemlje", u bes koji se razvija u ritmovima džeza, odbacujući planove zarad improvizacije na temu prava na različitost i raznolikost. Pitanja vezana za položaj crnaca u Americi i, šire, u svetu kojim dominiraju belci, u ovome se romanu postavljaju na vrlo kompleksan način, tako da se kroz pripovest čitaocu otkrivaju raznoliki mehanizmi i nivoi moći, koji oblikuju i razobličavaju odnose između i unutar grupa ljudi povezanih (privremenim) zajedničkim interesima, (pre)oblikujući pritom i njihove identitete tj. ukidajući mogućnosti identiteta, primoravajući aktere ovih procesa da preispituju svoj doživljaj sopstva i svoju predstavu o tome ko su i/ili šta su. Pokušavajući da protumači, prihvati i primeni dedinu poruku sa samrtne postelje: "Hoću da ih nadvladaš odobravanjima, da ih potkopaš osmesima, da se slažeš s njima do njihove smrti i uništenja. Neka te gutaju dok ne povrate ili dok ne puknu", junak pokušava da pronađe adekvatan oblik otpora dominaciji, ne prezajući od licemerja, čija će žrtva zatim i sam postati. Značenja reči i iskaza se stalno preokreću u svoju suprotnost; sposobnost da se shvati kada "da" znači "ne i obrnuto postaje ključna. Zbog toga je retorika, kao veština ubeđivanja slušalaca u sopstvenu iskrenost i istinitost/opravdanost onoga što se kaže, vrlo važna komponenta romana - nekoliki govori, samog junaka i drugih likova, emocionalno i ideološki nabijeni i delotvorni, punktiraju čitav roman. Nasuprot njima stoji ispovest "nekultivisanog" crnca Trublada, autentična priča o grotesknom sticaju raznih okolnosti, o trenutku perfidnog susreta grube, bedne stvarnosti i trenutnih sanjarija i snova, koji je rezultirao incestom i porodičnom tragedijom, koja je, pak - što sam pričalac ne razume a što vrlo plastično prikazuje na kakvim predstavama i stavovima belci zasnivaju svoj mit o rasnoj superiornosti - porodici pribavilo interesovanje i novčanu pomoć bogatih i moćnih belaca.
S druge strane, pripovedačeva "hibernacija" ima, očigledno, oblik pisanja o sopstvenim iskustvima, pisanja inspirisanog džezom, koji pripovedač u svojoj nevidljivosti sluša "dubinski" i čitavim telom, ne samo muziku, nego i vibracije, da bi uhvatio ne samo čujne nego i nečujne frekvence. Stoga se, kao i svaka dobra džez kompozicija, koja uvek računa na provokaciju ili odgovor/reakciju publike, jer se bazira na ideji priziva i odziva tj. aktivnih slušalaca, i ovaj roman završava obraćanjem publici/čitaocima i pitanjem (koje ga čini nezavršenom improvizacijom): "Možda ja, u nižim frekvencijama, govorim baš u vaše ime?"
Prikaz je originalno objavljen na blogu Klub Knjigoljubaca.
