POETSKA TETRALOGIJA PURIŠE ĐORĐEVIĆA
„Devojka“ (1965)
Režija Mladomir-Puriša Đorđević
Uloge: Milena Dravić, Ljubiša Samardžić, Rade Marković, Mija Aleksić
Filmom „Devojka“ započinje jedinstvena autorska tetralogija u istoriji srpskog i jugoslovenskog filma. Nju, osim „Devojke“, čine i :“San“, „Jutro“ i „Podne“. Neki filmski istoričari i kritičari smatraju, ipak, da je reč o poetskom ratnom triptihu ili ratnoj trilogiji kojem pripadaju samo prva tri filmska ostvarenja, koji na potpuno drugačiji način nego do tada, tematizuju i strukturišu filmsku priču o Drugom svetskom ratu. Čini se, ipak, da je stvaralačkim idejama reditelja Mladomira Puriše Đorđevića bliža odrednica o ratnoj i poratnoj tetralogiji. Sam Puriša je, u ne tako davnoj prošlosti, rekao da je hteo da ispriča priču o sudbini svoje zemlje: „Počeo sam ljubavnom pričom koja se završava „Snom“, koji se ne završava „Jutrom“, koje je, i rat i mir u ratu, a sledeće najviše što se desilo bio je sukob Tita i Staljina“.
Profesor Petar Volk smatra da je „Devojka“ „novi početak Puriše Đorđevića“ dodajući da je ovaj film „zanimljiv podjednako po svojim umetničkim intencijama, samoj formi i upečatljivosti stila“. Ipak, ključ za čitanje i filma „Devojka“ i kompletne kasnije tetralogije Puriše Đorđevića je njegova odrednica o poetizaciji u stvaralačkom postupku, definisanju svakog od pojedinačnih filmova kao poetskog, čime i ovaj kompletni ciklus ili serijal, zadobija svojstva poetske tetralogije. Ako se poslužimo osnovnim odrednicama koje je o poetskom filmu definisao profesor Hrvoje Turković, pronaći ćemo sve elemente i u stvaralačkom postupku Puriše Đorđevića, u umetnički oblikovanoj stvarnosti u kojoj dominiraju onirički i nadrealni, u odnosu na realističke prizore.
Prva odlika poetskog filma, odstupanje od narativnog izlaganja, prisutna je i u filmu „Devojka“. Srećemo grupu ljudi, od Nemca Teodora, preko devojke sa fotografije iz Muzeja, zatim vojnika koji ne stiže da pomogne svojim drugovima i fotografa koji sve beleži, napokon sve do seljaka koji, kao i ostali likovi nadživljava svoju fizičku smrt. Za gledaoce koji su navilki na klasičnu naraciju, pojednostavljeno govoreći, da znaju šta se dešava i u kom vremenu, ko je živ, a ko mrtav, naravno da će biti zbunjeni stilizacijama u ovoj komplikovanoj dramaturškoj strukturi, u kojoj osim igranih elementata, ima i filmskog žurnala i dokumentarne rekonstrukcije. Nije ni čudo da je u pulskoj areni film doživeo neuspeh od strane publike koja mu je zviždala, ali se reditelj Puriša Đorđević jedini hrabro poklonio, jer je verovao u svoj film.
I ostale odlike poetskog filma, po određenju profesora Hrvoja Turkovića, prisutne su u filmu „Devojka“. Ritam filmskog izlaganja zasnovan je na Dvoržakovoj muzici više nego na zbivanjima u samom filmu, a fragmentacija učinjena na dramaturški upečatljiv način, neviđen u dotadašnjim filmovima o ratu i revoluciji (karakterističan primer je već pomenuta scena kada devojka govori o tome kako i dalje živi na fotografiji u Muzeju). Asocijativna montaža je ostala zapamćena verovatno i zbog toga što je sa njom uspeo da se izbori čuveni montažer Vojislav Vanja Bjenjaš, isto kao što je, za do tada neviđene postupke stilizacije, zaslužna i sugestivna fotografija Branka Peraka.
Široj publici film „Devojka“ verovatno će biti zanimljiv, pre svega zbog glumaca koji su postali zaštitni znak Purišinih filmova, Milene Dravić, koja je jedno vreme bila i njegova supruga, ali i zbog Ljubiše Samardžića koji se pojavljuje u svim filmskim ostvarenjima Purišine tetralogije. Film „Devojka“ označava početak centralnog dela opusa Puriše Đorđevića koji je trajao od 1965. do 1968. godine i zbog kojeg je on postao jedan od naših najcenjenijih reditelja, sa učešćem u programima i nagradama na najznačajnijim svetskim festivalima, pre svih da pomenemo Berlinale i venecijansku Mostru.
„San“ (1966)
Režija Mladomir-Puriša Đorđević
Uloge: Ljubiša Samardžić, Mihailo-Miša Janketić, Olivera Vučo (Katarina), Mija Aleksić, Ljuba Tadić, Siniša Ivetić, Aleksandar Stojković, Velimir-Bata Živojinović, Stojan-Stole Aranđelović
Film „San“ snimljen je 1966. godine i predstavlja svojevrsni nastavak poetske trilogije ili tetralogije Mladomira Puriše Đorđevića. Za razliku od filma „Devojka“ u kojem je inovantivnim sredstvima za tadašnji autorski film Puriša govorio o ratu i revoluciji što je zbunilo mnoge, na to do tada, nenaviknute gledaoce, „San“ je nastavio utabanom stazom prethodnog nastavka ostvarujući uspehe i u ondašnjoj Jugoslaviji (Bronzana arena na pulskom festivalu), ali i učešće u glavnom takmičarskom programu berlinskog festivala koji je bio i ostao jedan od najznačajnijih na svetu.
Mira i Antonjin Lin nazvali su „San“ poetskom meditacijom o partizanskom ratovanju, a profesor Petar Volk je konstatovao da „nikad ranije nije tako sadržajno, bogato i impresivno, kroz filmski jezik izraženo subjektivno viđenje ratnih strahota“. Iako bi se moglo reći, da za razliku od „Devojke“, u „Snu“ postoji jasna distinkcija između filmskih vremena zbog čega je, možda, gledaocima lakše da prate fabulu nego u prethodnom nastavku, i ovaj Purišin film bio je prepun nadrealnih prizora ili „snolikih metafora“, kako su to kritičari tada nazivali. Posebno su zanimljivi međuodnosi koji se uspostavljaju na relaciji nekih od likova, kao što su odnos između Devojke (u tumačenju, tada Olivere Vučo) i Dečaka (igra ga Mihailo-Miša Janketić) koji strada u borbi sa Nemcima, a taj međuodnos je u najvećem delu filma metafizički dok se odnos između Malog (kojeg igra Ljubiša Samardžić) i Marklene (prva uloga Nede Arnerić) događa u realnoj ravni i na neki način, nastavlja i u sledećem delu tetralogije, u filmu „Jutro“.
Sve stilske odlike poetskog filma, na koje smo ukazali govoreći o filmu „Devojka“, a pozivajući se na tipologiju profesora Turkovića, prisutne su i u filmu „San“ s tim što je, kao što je već kontatovano, odstupanje od naracije ovde ostvareno na malo blaži način nego u „Devojci“. Ritam je i u ovom filmu zasnovan na muzici kao važnom elementu u građenju atmosfere filma, kao i asocijativna montaža koju, za razliku od „Devojke“, potpisuje Mirjana Mitić. Snimatelj filma „San“, bio je pionir našeg filma, čuveni Mihajlo Al. Popović sa kojim je Puriša već sarađivao, ali ne i u svojim ranijim dugometražnim igranim filmovima.
Iz ovog filma, osim upečatljive scene Lazareve pogibije kojeg igra Velimir Bata Živojinović, ostaje scena u vozu u završnici filma, kao i sam kraj filma kada se poginuli likovi napokon nađu na nekoj vrsti mrtve straže. Kao zanimljivost ostaje i da su jednu od svojih prvih filmskih uloga odigrali Čačanin Zoran Bečić koji je kasnije postao jedan od najpoznatijih bosanskohercegovačkih glumaca (tumačio je lik partizanskog komandanta) i Faruk Begoli, čuveni glumac poreklom sa prostora Kosova i Metohije koji je u jednom periodu bio zaštitni znak srpske i jugoslovenske kinematografije, a tumačio je lik političkog komesara. Filmom „San“, Puriša Đorđević je učvrstio poziciju jednog od vodećih reditelja kada je reč o tadašnjem novom jugoslovenskom filmu.
„Jutro“ (1967)
Režija Mladomir-Puriša Đorđević
Uloge: Ljubiša Samardžić, Neda Arnerić, Milena Dravić, Mija Aleksić, Ljuba Tadić
Na najnovijem glasanju koje je sprovela Jugoslovenska kinoteka na listi sto najboljih srpskih filmova u dvadesetom veku, film „Jutro“ nalazi se na 11. mestu. I u nekim ranijim anketama, čak i za vreme SFRJ, u prvoj polovini osamdesetih, ovaj treći deo ratne i poratne poetske tetralogije Mladomira Puriše Đorđevića, nalazio se čak i u samom vrhu. Ako se prisetimo da je Purišin film doživeo višestruka priznanja i na tadašnjem pulskom festivalu 1967. godine, u možda najboljoj godini u istoriji jugoslovenskog filma, a Ljubiša Samardžić dobio najveću nagradu koju je dobio neki srpski glumac na stranom festivalu, Kopa Volpi u Veneciji, onda pomalo bizarno deluje činjenica da je ovaj film uprkos nesumnjivim priznanjima, od samog početka pratila prilična doza kontroverznosti. Štaviše, Puriša Đorđević svedoči o tome da je umetnički savet najpre odbio scenario „Jutra“, ali je zahvaljujući viziji najvećeg filmskog kritičara druge Jugoslavije, Vicka Raspora, koji je u to vreme bio direktor „Dunav filma“, film ipak bio snimljen.
Filmski kritičar Danijel Gulding u svojoj knjizi o jugoslovenskom filmu, citira na koji je način Puriše Đorđević, dakle ne samo snagom svog filmskog talenta, a istovremeno i kao neko ko je u ratu učestvovao, branio svoj film od mnogobrojnih napada: „1945. godine bilo je još više brutalnosti i još više nežnosti nego što sam ja uspeo da prikažem“. Kako god tumačili „Jutro“ koje se dešava poslednjeg dana rata i prvog dana mira, u svakom pogledu je to centralni i kreativno najsnažniji film Purišinog poetskog ciklusa inspirisanog ratom i poratnim zbivanjima, a ironija sa elementima društvene satire, nesumnjivo je najviše smetala tadašnjim dušebrižnicima; u tom smislu karakterističan je lik Malog kojeg tumači Ljubiša Samardžić koji se kao pratizanski oficir zalaže za slobodnu ljubav, a kao jedna od najilustrativnih scena lažnog morala, mogla bi se navesti scena u bordelu. S druge strane brutalnost, o kojoj priča i sam Đorđević, kada je reč o likvidaciji protivnika dovedena je do apsurda dok je kažnjavanje svojih zadobilo obrise tragičnog mimezisa; preobučeni Nemac ubija Aleksandru stvarajući time iluziju da je poginula od neprijateljske ruke.
Kao i u prethodnim delovima ciklusa, „Devojka“ i „San“, sve stilske odlike poetskog filma prisutne su i u „Jutru“, bez obzira na to, što je najpre i pre svega, bilo reči o kontroverzama ovog filma. Ali, sve je to mnogo više u funkciji otkrivanja Purišine filmske estetike nego analize društvenog konteksta u kojem je „Jutro“ nastalo, a za koji junakinja filma kaže: „Mir je odjeknuo kao bomba“! Čini se da je stepen stilizacije u „Jutru“ još viši nego u prethodna dva filma ovog ciklusa, a emotivni kontrapunkt koji se kreće od dramskog i tragičnog do komičnog i ironijskog, još veći i snažniji. Za kameru je i u ovom filmu bio zadužen veliki Mihajlo Al. Popović kojeg je Puriša više puta apsotrofirao kao svog učitelja, a montažu, kao i u slučaju filma „San“, potpisuje Mirjana Mitić. Muzika je, kao i u prethodna dva dela, iako pomaže u građenju atmosfere, pre svega elemenat dramske radnje, nikako samo ilustracija.
Ako se ponovo vraćate Purišinim filmovima iz centralnog dela njegovog stvaralačkog opusa, a to je nesumnjivo poetska tetralogije koju čine: „Devojka“, „San“, „Jutro“ i „Podne“, a pogotovo ako vam je to prvi susret sa ovakvom vrstom filma, jedan od ključeva za njihovo pravo dešifrovanje mogao biti i taj da ih, najpre, sve ponovo ili možda po prvi put odgledate, a onda o njima razmišljate u kontekstu jednog, u pravom smislu te reči, neponovljivog filmskog ciklusa u istoriji kinematografije na ovim prostorima. U svom gledalačkom iskustvu ne morate da poštujete hronologiju.
„Podne“ (1968)
Režija Mladomir-Puriša Đorđević
Uloge: Ljubiša Samardžić, Neda Arnerić, Faruk Begoli, Dušica Žegarac, Mija Aleksić, Ljuba Tadić
Filmom „Podne“ iz 1968. godine, završava se poetska tetralogija Puriše Đorđevića započeta filmom „Devojka“ iz 1965. I dok su prethodna tri dela ovog ciklusa, koji uz film „Devojka“ čine još i filmovi, „San“ iz 1966. i „Jutro“ iz 1967. godine, govorili o zbivanjima u Drugom svetskom ratu, „Podne“ je posleratna filmska priča zasnovana na jednom od najtraumatičnijih poglavlja u razvoju nove jugoslovenske države, sukobu sa Informbiroom 1948. godine. Opet je, kao i u prethodnim Purišinim filmovima u centru pažnje lični odnos junaka, preko kojih se prelamaju burna društvena zbivanja. Neda je učesnica NOR-a, kojoj su roditelji poginuli u ratu, a Miša službenik sovjetske ambasade. Njihova ljubav krunisana je brakom, ali u nevreme. Odmah nakon venčanja izbija sukob između jugoslovenske i sovjetske komunističke partije, odnosno Tita i Staljina, što se drastično odražava i na živote junaka. Miša napušta Jugoslaviju, a Nedu nakon povratka iz sovjetske ambasade presreće obaveštajac Čuma i odvodi kod Ljubiše na isleđivanje.
Iako bi se, po temi koja je vrlo delikatna i u trenutku kada je nastajalo „Podne“ u svetski nemirnoj 1968. godini, moglo zaključiti da bi ovaj film mogao imati veće probleme, na šta je mogla uticati, po Purišinom svedočenju i Titova doskočica „da ne treba prčkati po toj temi“, ispostaviće se da su neki Purišini filmovi u tom smislu daleko gore prošli. „Podne“ je dobilo Srebrnu arenu u Puli, pozvano je na festival u Veneciji, gde je godinu dana pre toga za „Jutro“ nagrađen Ljubiša Samardžić uprkos nesumnjivo provokativnim motivskim, tematskim i sižejnim elementima koje ovaj film posedovao. Suštinska karakterizacija većine likova menja se za samo 24 časa, mnogi se ponašaju bez ikakvih skrupula, a kao najveća ideološka savest ostaje obućar Straja koji je od samog početka osuđen na marginalnost i koji ne može da se pomiri sa drastičnom promenom partijskog i državnog kursa.
U filmu „Podne“ Puriša je, za razliku od prethodna tri filma, namerno uneo i elemente pseudodokumentarizma kod likova naših glumaca, mnogo decenija pre nego što će ovaj dramaturški postupak postati dominantan i u svetskim okvirima. Tako je Dragomir Čumić iliti Drago Čuma obaveštajac pod tim imenom, kao i lik Ljube Tadića, koji će stradati na kraju filma, a likove Nede i Ljubiše tumače, Neda Arnerić i Ljubiša Samardžić. Na samom kraju filma, Puriša se dodatno poigrao stvarnošću i fikcijom uklanjajući obeležje državne granice praveći od nje svojevrstan cug iza leđa junaka koji dolaze da se poklone ispred imaginarne rampe gde se nekada nalazila granica. Jednu od glavnih uloga, sovjetskog državljanina Miše u filmu „Podne“, odigrao je Faruk Begoli koji je sa Purišom već sarađivao, jer je u drugom delu tetralogije u filmu „San“, igrao partizanskog komesara.
Film „Podne“, iako neki osporavaju kao deo tetralogije, što zbog tematskih okvira što zbog formalnih elemanata, na primer u njemu je manje oniričnosti nego u prethodna tri filma, on ima nesumnjive poetske vrednosti (posebno su efektno snimljene scene plesa i neke „masovke“) koja ga kvalifikuju kao punopravni deo Purišinog filmskog ciklusa inspirisanog ratom i neposrednim poratnim zbivanjima. Da to bude još vidljivije pobrinuo se i sam Puriša Đorđević, pa se montažnim intervencijama u filmu „Podne“ dodatno referisao na prethodne nastavke svoje autorske tetralogije, koja je načinom na koji je osmišljena i realizovana, nesumnjivo jedinstvena u istoriji, ne samo naše kinematografije.
