Foma Jaremtschuk: Umetnost na ivici Gulaga u paklu razuma
Foma Jaremtschuk je, pre svega, izmišljena ličnost, navodno rođena u udaljenom sibirskom selu 1907. godine. Završio je samo tri razreda u seoskoj osnovnoj školi, o njegovoj mladosti se ništa ne zna do 1936. godine, kada je uhapšen i poslat u logor. Vrlo je vjerovatno da je bio jedan od više od dva miliona kulaka (seljaka) koji su bili optuženi i osuđeni, pod sumnjivim okolnostima, za suprotstavljanje sovjetskoj politici i koji su pretrpjeli sličnu sudbinu u toj deceniji. Veći deo svog života proveo je u sovjetskom Gulagu. U početku, bio je interniran u sibirskom radnom logoru, da bi potom bio premeštan po psihijatrijskim ustanovama, gdje je i umro 1986. godine. Neko vrijeme, 1950-ih i ranih 1960-ih, dok je bio pod nadzorom prof. Mikhaila Kutanina, načelnika psihijatrijske klinike Saratov, Jaremtschuk je stvorio neverovatan broj crteža. Iako potpuno neobučen i koristeći samo najjednostavniji materijal, on je oživeo likovni univerzum koji je krajnje upečatljiv; istovremeno stvar užasa i strašne lepote. Njegovi likovi uključuju velike ženske stražare i medicinske sestre, deformisane doktore i bolničare, kao i široku lepezu grotesknih ljudi i bića koja su hibridi ljudi, životinja i mašina. Često, ove slike su isprekidane fragmentima ljutitog i optužujućeg teksta koji se karakteristično transformišu u neku vrstu nejasnog tekstualnog mrmljanja, ili se razvijaju u male rime, šarmantnu jednostavnost, iz kojih izvire profani sadržaj.
Jaremtschukovi crteži rečito prikazuju užasno iskustvo života u logorima, koje je on, zajedno sa više od 20 miliona drugih zatvorenika u radnim logorima pretrpeo tokom više od pola stoljeća. Iako se njegove slike redovno prelivaju u nadrealnu fantaziju, one sadrže i realistično-dokumentarnu esenciju. Uslovi u radnim logorima bili su izuzetno teški. Zatvorenici nisu imali pravo ni na kakvu humanost niti individualnost. Oni su bili radna snaga koja je bila bezvriedna, izuzimajući profit koji su ostvarivali za državu. Pišući 1938. godine, prokurator SSSR-a, Andrej Višinski je primetio: „Među zatvorenicima ima nekih tako odrpanih i vašljivih da predstavljaju sanitarnu opasnost za ostale. Ovi zatvorenici su propali do te mere da su izgubili bilo kakvu sličnost sa ljudskim bićima. U nedostatku hrane skupljaju otpadke i, prema nekim zatvorenicima, jedu pacove i pse.”
Ovakvi likovi se uvijek iznova pojavljuju u crtežima Jaremtschuka. Na jednoj slici, velika ženska stražarka je prekrivena masivnim stenicama i krpeljima. Čini se da se hrane velikom moći koju je dobila od članstva u Komunističkoj partiji - dio teksta na crtežu glasi: "žena je osjetila ukus sile - moćnu komunističku silu možete jesti svinjetinu i pišati na sve." Jaremtschukovi likovi su često otvoreni kao medicinske ilustracije, tako da gledaoci (vlasti, svi) mogu da vide sve što se dešava u normalno privatnoj unutrašnjosti tela, i fizički iu mislima. Tehnologija, životinje, ribe i gljivične izrasline učestvuju u ovom invazivnom otvaranju tela, koje se, na neki način, još uvijek drži života.
Umjetnikov lik se pojavljuje u mnogim crtežima. U jednoj nosi sovjetsku kapu i zarobljen je u velikoj, grotesknoj majčinskoj figuri. U drugom čuči, poput fetusa, u unutrašnjosti ogromne lobanje. Poput neke paklene materice, lobanja drži Jaremtschukovu figuru i prisiljava je da ostane u životu. Prisutnost gvozdenih kreveta označava bolničko okruženje, jer su obični kreveti u logorima bili grubo napravljeni drveni kreveti, ili zajedničke spavajuće police. U drugoj nalazimo ga da se skriva ispod klupice, u nekoj čudnoj laboratoriji-kupatilu, od ogromnog hibridnog stvorenja, koje izgleda da je pobeglo iz susednog ormara. Ono preti liku koji visi naopako na vešalici za sušenje veša. Još jedna figura sedi u velikoj tegli, sigurna od čudovišta, ali zarobljena u njegovoj staklenoj posudi. Na sreću, dr.Kutanin je sačuvao njegove crteže, dajući nam uvid u neverovatni opus ovog Art Brut umetnika.
