Iz "srca tame"
"Srce tame" Džozefa Konrada, engleskog pisca poljskog porekla, uznemirujuće višesmisleno i hipnotički sugestivno, jedno je od ključnih dela moderne književnosti i modernizma, mada su se njegov književnoumetnički značaj i važnost brojnih pitanja koja se njime postavljaju tek postepeno prepoznavali, da bi sa razvojem postkolonijalne kritike postali predmet rasprava i kontroverznih stavova o (ne)moći i dužnosti književnosti.
Intrigantnost ovog dela, s jedne strane, proizilazi iz njegove samo naizgled jednostavne strukture: pripovest je, naime, višestruko uokvirena, tako da se umnožavanjem pripovedača čitaocu sugerišu neizvesnosti i podozrivost u vezi sa istinitošću, odnosno pouzdanošću pripovedanja. Njih pojačava insistiranje glavnog pripovedača na neizrecivosti, na suštinskoj nemogućnosti da se vrlo lično, intimno iskustvo komunicira, istaknuto i njegovom sklonošću ka evociranju prvih, intuitivnih, neosnovanih i neformiranih, zamagljujućih, haotičnih ili parcijalnih utisaka.
Potkrepljuje ih, takođe, i postupak odlaganja primenjen na, zapravo, centralni lik ovoga romana, koji se pojavljuje tek u poslednjoj trećini pripovesti, pošto je čitalac o njemu "slušao" od nekoliko drugih likova i to "preko" spomenutog glavnog ali drugostepenog pripovedača, pomalo zagonetnog i melanholičnog Marloa, koji slaže i pripoveda sećanja na mučna ali prosvetljujuća iskustva koja mu je doneo boravak u Africi, u službi neke francuske kompanije za eksploataciju slonove kosti.
Neproverljive informacije i karakterizacije tog misterioznog Kerca, zajedno sa pripovedačevom sve snažnijom željom da ga sretne i mutnim očekivanjima i pretpostavkama koje je izgradio na osnovu tih tuđih priča o Kercovim raznovrsnim sposobnostima (i jednog Kercovog likovnog dela - slike žene sa povezom i bakljom, koja simbolizuje "misiju" Evrope u Africi) i kod čitaoca proizvode napetost i nestrpljenje. Pritom se čitaočevo očekivanje da će pojava ovog lika razjasniti njegovu prirodu izneverava, te Kerc ostaje utelovljenje privlačno-odbojne tajne, "tamno mesto", iz kojeg i posle njegove smrti izviru priče.
Pomahnitala, samozaljubljena volja za moć, užitak u vlasti nad tuđim životima, dionizijska opijenost svetom u kojem zapadnjačka ustrojstva i konvencije ne važe, ludilo izazvano bolestima i klimatskim uslovima na koje Evropljani nisu (bili) otporni, frustrirane prosvetiteljske ambicije, oslobađanje energija koje je razvoj zapadnih kultura potisnuo, "zov divljine" iz tame podsvesti, puka pohlepa, ... svega toga, čini se, ima u liku Kerca, tačnije u oreolu od reči, fascinacija i (o)sećanja koji oko njega grade Marlo i njegovi sagovornici.
Kao primer razlaza između zamisli i delanja, između onoga što je hteo i onoga što je činio, a što dovodi dotle da njegov konačan sud o svetu i životu bude sažet u dvostrukom uzviku "Užas", Kerc će za pesnika T. S . Eliota, suočenog sa društvenopsihološkim i kulturološkim posledicama Prvog svetskog rata, postati uzor "šupljih ljudi" , neostvarenih, autodestruktivnih, dehumanizovanih. Reči kojima, na iskrivljenom engleskom, crni sluga objavljuje Kercovu smrt, stoga, stoje kao moto pesme kojom se kroz slike slepila, jalovosti, pustoši, besmisla, praznine, usamljenosti u gomili sugeriše apokaliptično predosećanje i vizija kraja iscrpljenog, umornog sveta.
Prebacujući "srce tame" iz središta Afrike na prelazu iz 19. u 20. vek u ratom opustošeni Vijetnam, reditelj Kopola će u filmu Apokalipsa sada, kroz lik odbeglog vojnog zapovednika Kerca, povezati oba ova dela, uključujući još jedan neslavan, nasiljem i imperijalističkim ludilom obeležen period novije svetske istorije u spektar mogućih implikacija Konradovog dela i lika koji je stvorio.
Sva spomenuta odlaganja i posredovanja u Konradovom romanu služe, pre svega, tome da fokus sa pojedinačnih likova i/ili situacija prebace na problem odnosa, ne samo u smislu odnosa koji su evropske i evrocentrične kolonijalne sile izgradile prema neevropskim, naročito nebelačkim kulturama, poričući im kulturu i tretirajući ih kao primitivne, pa i neljudske zajednice, kako bi opravdale eksploataciju ljudi i resusrsa do istrebljenja, te u smislu odnosa tehnološki visoko razvijenih civilizacija i njihovih principa društveno-ekonomskog ustrojstva prema drugim društvima, već i u smislu načina na koji se ti i takvi odnosi grade i prenose.
Za razliku od Kerca, otpadnika od civilizacije, Marlo je izraz njene nerazrešive nelagode: u procepu između kritičke svesti o neopravdanosti i neljudskosti imperijalističke (ideologije) eksploatacije afričkog stanovništva i nekritičkog usvajanja rasističkih pretpostavki o civilizacijskoj ali i duhovnoj i moralnoj superiornosti belaca nad crncima, progresa nad prirodom, on uzalud priziva onu spasonosnu i iskupljujuću "misao-vodilju" koja bi opravdavala nasilje nad drugim i drugačijim (u ime viših, prosvetiteljskih i progresivnih ciljeva) i predstavljala izlaz iz teskobe koju stvara gubitak vere u neupitnu nadmoć i čvrstinu napretka, razuma, volje, karaktera.
Prikaz je originalno objavljen na blogu Klub Knjigoljubaca.
